พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตั้ง “วรรณคดีสโมสร”ขึ้น เมื่อวันที่ 23 กรกฎาคม พุทธศักราช 2457 เพื่อส่งเสริมการแต่งหนังสือให้ถูกต้องตามหลักภาษาไทย โดยคัดเลือกหนังสือที่แต่งดี มีสารประโยชน ์ เพื่อประกาศยกย่องหนังสือนั้น และพระราชทานพระบรมราชานุญาติให้ประทับตราพระราชลัญจกรรูปพระคเณศ เพื่อประกาศเกียรติคุณเช่นเดียวกับที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระราชลัญจกรตรามังกรคาบแก้วเป็นเครื่องหมายของโบราณคดีสโมสร นับว่าเป็นครั้งแรกของรางวัลวรรณกรรมที่ได้รับการสนับสนุนอย่างเป็นทางการ หนังสือที่กำหนดให้ได้รับการพิจารณาตามความหมายในพระราชกฤษฎีกาตั้งวรรณคดีสโมสรแบ่งเป็น 5 ประเภท คือ
- กวีนิพนธ์ คือ งานประพันธ์ โคลง กลอน กาพย์ ฉันท์
- ละครไทย คือ เนื้อเรื่องที่ประพันธ์เป็นกลอนแปด แต่งเป็นกลอนแปด มีกำหนดน่าพาทย์ฯลฯ
- นิทาน คือ เรื่องราวอันผูกขึ้นและแต่งหรือประพันธ์เป็นร้อยแก้ว
- ละครพูด คือ เนื้อเรื่องที่เขียนขึ้นสำหรับแสดงบนเวที ละครแบบไทย ได้มาจากตะวันตก เป็นละครที่ไม่แต่งเครื่อง อย่างละครรำ แต่แต่งตัวตามสภาพชีวิตจริง แสดงกริยาทาทางอย่างคนจริงๆ และจัดฉากจริงๆ ตามเนื้อเรื่อง (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดริเริ่มขึ้น)
- อธิบาย คือ เอสเซย์หรือ แปมเฟลต แสดงด้วยศิลปวิทยาหรือกิจการอย่างใด อย่างหนึ่ง แต่ไม่ใช่ตำราหรือแบบเรียน หรือความเรียงเรื่องโบราณคดี พงศาวดาร เป็นต้น
วรรณคดีที่ได้รับการยกย่องจากวรรณคดีสโมสรรัชกาลที่ ๖ หรือบางทีเรียกว่า “ยอดของหนังสือ” ที่แต่งดีในแต่ละประเภท ดังนี้
- ประเภทลิลิต ได้แก่ ลิลิตพระลอ เป็นยอดของลิลิต
- ประเภทฉันท์ ได้แก่ สมุทรโฆษคำฉันท์ หรือ ฉันท์สมุทรโฆษ เป็นยอดของฉันท์
- ประเภทกาพย์ ได้แก่ มหาชาติกลอนเทศน์ หรือ กาพย์มหาชาติคำเทศน์ (ปัจจุบันเรียกว่า ร่ายยาว) เป็นยอดของกาพย์
- ประเภทความเรียงเรื่องนิทาน ได้แก่ สามก๊ก ฉบับเจ้าพระยาพระคลัง (หน) เป็นยอดของความเรียงเรื่องนิทาน
- ประเภทกลอนสุภาพ ได้แก่ เสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นยอดของกลอนสุภาพ
- ประเภทบทละครรำ ได้แก่ อิเหนา บทละคร (รำ) ในรัชกาลที่ ๒ เป็นยอดของกลอนบทละคร (รำ)
- ประเภทบทละครพูด ได้แก่ หัวใจนักรบ บทละคร (พูด) ในรัชกาลที่ ๖ เป็นยอดของบทละคร (พูด)
- ประเภทความเรียงอธิบาย ได้แก่ พระราชพิธีสิบสองเดือน ในรัชกาลที่ ๕ เป็นยอดของความเรียงอธิบาย
- ประเภทกวีนิพนธ์ ได้แก่ พระนลคำหลวง
- ประเภทนิราศ ได้แก่ นิราศนรินทร์
ต่อมาภายหลังได้มีการพิจารณาหนังสือที่แต่งดีขึ้นอีก ได้แก่
- ประเภทกาพย์เห่เรือ ได้แก่ กาพย์เห่เรือของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร์ เป็นยอดของกาพย์เห่เรือ
- ประเภทกลอนนิทาน ได้แก่ พระอภัยมณีหรือพระอภัยมณีคำกลอน ของสุนทรภู่ เป็นยอดของกลอนนิทาน
- ประเภทบทละครร้อง ได้แก่ สาวเครือฟ้า เป็นยอดของบทละครร้อง
- ประเภทบทละครพูดคำฉันท์ ได้แก่ มัทนะพาธา เป็นยอดของบทละครพุดคำฉันท์
กิจการของวรรณคดีสโมสรได้สิ้นสุดลงหลังรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อพุทธศักราช 2468 จนกระทั่งวันที่ 5 ตุลาคม พุทธศักราช 2474 สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุ ภาพ ขณะทรงดำรงตำแหน่งนายกราชบัณฑิตยสภา ได้ทรงจัดตั้ง “สมาคมวรรณคดี” เพื่อประชุม ปรึกษาหารือและสนับสนุนการแต่งและแปลหนังสือให้ถูกแบบแผน มีการออกหนังสือประจำรายเดือน เรียกว่า บันทึกของสมาคมวรรณคดีอย่างไรก็ตามสมาคมนี้เป็นเพียงเอกเทศมิได้ขึ้นกับรัฐบาล แม้ว่า สมเด็จฯ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ จะทรงมีวัตถุประสงค์ให้สมาคมเป็นเช่นวรรณคดีสโมสร แต่ยังมิ ทันจะกราบบังคมทูลขอพระราชทานพระบรมราชาอนุมัติต่อพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว สมาคมก็ต้องหยุดชะงักไปในเดือนมิถุนายน พุทธศักราช 2475 ต่อมาพุทธศักราช 2485รัฐบาลสมัย จอมพล ป. พิบูลสงครามได้ตราพระราชบัญญัติจัดตั้ง “สภาวัฒนธรรมแห่งชาติ” มีสำนักวัฒนธรรมทางวรรณกรรม เป็นสำนักหนึ่งที่ทำหน้าที่ส่งเสริมการแต่งหนังสือให้ถูกแบบแผนเพื่อรักษาวัฒนธรรมทาง ภาษาและเผยแพร่วรรณคดีของชาติรวมทั้งมีการจัดตั้งวรรณคดีสมาคม และออกวารสาร “วงวรรณคดี” เพื่อแลกเปลี่ยนความคิดเห็นทางวรรณคดีเช่นเดียวกับวรรณคดีสโมสร ครั้งรัชกาลที่ ๖
ปัจจุบันแม้ว่าสภาวัฒนธรรมแห่งชาติได้ยกเลิกไป แต่ยังมีหน่วยงานทั้งภาครัฐและเอกชน ส่งเสริมสนับสนุนด้านภาษาและวรรณคดีไทย มีการคัดเลือกและให้รางวัลหนังสือดีเด่นประเภทต่างๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่ง เมื่อพุทธศักราช 2553 นายกรัฐมนตรีได้แต่งตั้ง “คณะกรรมการวรรณคดีแห่งชาติ” โดยกรมศิลปากร กระทรวงวัฒนธรรม รับผิดชอบดำเนินการ เพื่อส่งเสริมการศึกษาคนคว้า สืบค้นรวบรวมและพิจารณาวิวินิจฉัยข้อมูลเกี่ยวกับวรรณคดีไทย จัดทำหนังสือประวัติวรรณคดีไทย รวมทั้งมีหน้าที่กำหนดหลักเกณฑ์และพิจารณาหนังสือที่แต่งดีและประกาศยกยองให้เป็นหนังสือดีเด่น ตลอดจน เผยแพร่วรรณคดีให้แพร่หลายอย่างกว้างขวาง
แหล่งอ้างอิง :
เบญจมาส แพทอง, เรียบเรียง. การยกย่องวรรณคดีไทย : วรรณคดีสโมสร. https://identity.opm.go.th/identity/doc/nis04441.PDF
วรรณคดีสโมสร. https://th.wikipedia.org/wiki/วรรณคดีสโมสร
อาทิตย์ ศรีจันทร์. วรรณคดีสโมสรกับองค์ความรู้ เรื่องวรรณกรรมในสังคมไทย: ข้อวิพากษ์ในบริบทของสังคมการเมืองของ การทำให้เป็นสมัยใหม่ (Modernization). สงขลานครินทร์ ฉบับสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์ ปีที่ 22 ฉบับที่ 1 ม.ค. – เม.ย. 2559