ตามรอยคำขวัญประจำจังหวัดนครปฐม : ส้มโอหวาน

สำหรับจังหวัดนครปฐมของเรานั้นมีคำขวัญคือ

ส้มโอหวาน ข้าวสารขาว ลูกสาวงาม ข้าวหลามหวานมัน สนามจันทร์งามล้น พุทธมณฑลคู่ธานี พระปฐมเจดีย์เสียดฟ้า

และปัจุบันยังเพิ่มเติมคำขวัญขึ้นมาอีกหนึ่งท่อนตาม ประกาศจังหวัดนครปฐมเรื่องการปรับปรุงคำขวัญจังหวัดนครปฐม เมื่อวันที่ 16 สิงหาคม 2553 คือ สวยงามตาแม่น้ำท่าจีน

ในส่วนของจังหวัดนครปฐม เดิมมีคำขวัญว่า “ส้มโอหวาน ข้าวสารขาว ลูกสาวสวย ผ้าดำดี” ต่อมาเปลี่ยนวรรค “ลูกสาวสวย” เป็น “ลูกสาวงาม” แล้วตัดวรรค “ผ้าดำดี” ออกไป โดยเพิ่มเติมวรรค “ข้าวหลามอร่อย” เข้ามา ก่อนเปลี่ยนเป็นคำขวัญที่ยาวเหยียดเช่นปัจจุบัน

ดังนั้นเรามาทำความรู้จักสิ่งโดดเด่นต่างๆที่กล่าวถึงในคำขวัญของจังหวัดนครปฐมกันดีกว่า โดยเริ่มไล่เรียงจากต้นไปจนถึงท้าย

ส้มโอ หรือชื่อพื้นเมืองอื่นๆอีกคือ โกร้ยตะลอง (เขมร) มะขุน (เหนือ) มะโอ (เหนือ) ลีมาบาลี (มลายู ยะลา) และ สังอู (กะเหรี่ยง มลายู)

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ ส้มโอเป็นไม้ยืนต้นขนาดกลางในตระกูลเดียวกับส้ม แตกกิ่งก้านสาขาที่เรือนยอด ลำต้นมีสีน้ำตาล มีหนามเล็ก ๆ สูงประมาณ 8 เมตร ใบเป็นแผ่นหนาสีเขียวเข้ม โคนก้านใบมีหูใบแผ่ออกเป็นรูปหัวใจใบประกอบ มีใบย่อย 1 ใบ แผ่นใบเหมือน มะกรูด คือแบ่งใบเป็น 2 ตอน แต่ขนาดใบใหญ่กว่า ใบหนาแข็ง มีสีเขียวแก่ มีกลิ่นหอม ดอกออกเป็นช่อสั้นหรือดอกเดี่ยว สีขาว ตามบริเวณง่ามใบ มีสีขาว ปลายกลีบมนมี 4 กลีบ กลางดอกมี เกสร 20-25 อัน ผลกลมโต บางพันธุ์ตรงขั้วมีจุกสูงขึ้นมา ผิวผลเมื่อยังอ่อนมีสีเขียว เมื่อแก่จัดเปลี่ยนเป็นสีเขียวอมเหลือง ผิวของผลไม่เรียบ ผิวของเปลือกผลมีต่อมน้ำมันกระจายทั่วไป ผลส้มโอมีเปลือกหนาทำให้สามารถเก็บรักษาได้นาน ภายในผลเป็นช่อง ๆ มีแผ่นบาง ๆ สีขาวกั้นเนื้อให้แยกออกจากกัน เนื้อแต่ละส่วนเรียกว่า “กลีบ” มีรสหวานหรือหวานอมเปรี้ยว มีเมล็ดฝังอยู่ระหว่างเนื้อมากกว่า 1 เมล็ด มีวิตามินซีมาก ส้มโอจัดว่าเป็นไม้ผลเศรษฐกิจชนิดหนึ่งของไทย นิยมปลูกทางภาคตะวันตกของประเทศ

ความเชื่อ ในพิธีไหว้พระจันทร์ของชาวจีน ส้มโอถือเป็นเครื่องสังเวยที่สำคัญ เนื่องจากมีความเชื่อว่าหลังจากไหว้ ถ้าผ่าผลส้มโอออกแล้วกลางลูกแห้ง ไม่มีน้ำจะเป็นเครื่องหมายของโชคดี สตรีที่ยังไม่แต่งงานจะนำส่วนของส้มโอมาทาหน้า เชื่อว่าทำให้ผิวพรรณผุดผ่อง และถ้ากินส้มโอในคืนนั้นจะทำให้ตาเป็นประกายสวยงาม

ส้มโอนครปฐม

จังหวัดนครปฐมเป็นที่ตั้งของมณฑลเก่าแก่ “มณฑลนครชัยศรี” มีความเจริญรุ่งเรืองทั้งด้านคมนาคมทางน้ำทางบก มีสวนผลไม้นานาพันธุ์ สร้างชื่อเสียงเป็นที่นิยมบริโภคมากที่สุด คือ ส้มโอ ปลูกกันแพร่หลายในหลายอำเภอและผลไม้อื่นๆ อีกจำนวนมาก เป็นแหล่งผลิตสินค้าที่มีชื่อเสียง มีโบราณวัตถุ,โบราณสถานสำคัญทางพุทธศาสนา, มีประเพณีวัฒนธรรมที่ทรงคุณค่ามากมายหลายอย่าง สิ่งก่อสร้างทั้งสมัยเก่า สมัยใหม่จำนวนมาก

ส้มโอนครปฐม ประมาณ 30 ปีก่อน แถบศาลายา นครชัยศรี ปลูกส้มโอกันน้อย ส่วนใหญ่ปลูกแถว ต. ทรงคะนอง อ. สามพราน แต่ที่มาเรียกกันว่าส้มโอนครชัยศรีนั้น ก็เพราะว่าสมัยก่อนนครปฐมเป็นที่ตั้งที่ว่าการมณฑลนครชัยศรี คนเก่าๆ จึงเรียกชื่อนี้เรื่อยมา ว่ากันว่าส้มโอนครชัยศรี ซึ่งส้มโอนครปฐมจะปลูกในอำเภอนครชัยศรี อำเภอสามพราน และอำเภอพุทธมณฑล ของจังหวัดนครปฐม เป็นผลไม้ที่กรมทรัพย์สินทางปัญญาออกสิทธิบัตร “ผลไม้บ่งชี้ทางภูมิศาสตร์” การเลือกซื้อส้มโอนครชัยศรีส้มโอนครชัยศรีที่นิยมปลูกและนิยมบริโภคมีอยู่ 5 สายพันธุ์ ได้แก่

1. ส้มโอพันธุ์ทองดี รสชาติดีหวานนำอมเปรี้ยวเล็กน้อย ไม่มีรสขม และรสซ่า เนื้อสีขาวอมชมพูฉ่ำ รูปทรงกลมแป้น เปลือกผิวบาง
มีต่อมน้ำมันเล็ก ชาวจีนนิยม เพราะสีเนื้อคล้ายสีทับทิม ไหว้เจ้าก็เป็นมงคล บริโภคก็อร่อยติดใจ

2. ส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง รสชาติหวานอมเปรี้ยว เนื้อสีขาวอมเหลืองเล็กน้อยคล้ายสีน้ำผึ้ง รูปทรงกลมนูน เปลือกผิวบาง มีต่อมน้ำมันใหญ่
เนื้อแน่นน้ำหนักดี ไม่มีรสขมและรสซ่า แก่จัดเนื้อแห้งถูกคอคนไทย ต่างชาติก็นิยม

3. ส้มโอพันธุ์ขาวพวง รสชาติเปรี้ยวอมหวาน ถ้าแก่จัดรสหวานมากกว่าเปรี้ยว ลักษณะลูกหัวจุกยาว (คล้ายลูกน้ำเต้า) เนื้อสีขาวอมเหลืองอ่อนๆ ส่งออกดีชาวจีนชอบ เพราะเหมือนผลน้ำเต้า ไหว้เจ้าเป็นมงคลแก่ครอบครัว บริโภคก็ได้วิตามิน

4. ส้มโอพันธุ์ขาวแป้น รสชาติหวานอมเปรี้ยว ลักษณะลูกหัวจุกสั้น ส่วนผลคล้ายพันธุ์ทองดี เนื้อสีขาว ความนิยมในตลาดลดลงมาก

5. ส้มโอพันธุ์ขาวหอม รสเปรี้ยวนำ ลักษณะผลใหญ่ เปลือกบาง น้ำหนักดี

ส้มโอพื้นบ้านอย่างขาวพวงนิยมนำไปทำเป็นยำส้มโอ ส้มโอทองดีเป็นพันธุ์เดียวที่มีเนื้อสีชมพู ส้มโอขาวน้ำผึ้ง กับขาวหอม ทรงสูง
ดูยากกว่าชนิดอื่นๆ ถ้าปอกแล้วจะพบว่า ส้มโอขาวหอมเนื้อกรอบแข็ง รสหวาน แต่ขาวน้ำผึ้งเนื้อนิ่มและหวานกว่า ส้มโอที่แก่จัดเกินไปเนื้อจะกลายเป็นเม็ดกรอบๆ แข็งๆ ไม่มีน้ำ เรียกว่า เป็นเนื้อข้าวสาร

ส้มโอจากนครปฐมมีชื่อเสียงเรื่องรสชาต เป็นที่ยอมรับของคนทั้งประเทศ ปัจจุบันชาวสวนในนครปฐมนิยมปลูกส้มโอพันธุ์ขาวน้ำผึ้ง ซึ่งมีรสหวานอมเปรี้ยว กับพันธุ์ทองดีที่หวานอร่อย โดยปลูกมากใน อ.นครชัยศรี อ.สามพราน และ อ.พุทธมณฑล รวมพื้นที่ปลูกเกือย 5000 ไร่ แต่ส้มโอที่มีผลใหญ่และรสชาตดส่วนใหญ่มาจากสวนแถบ อ.นครชัยศรี อ.สามพราน เพราะดินใน 2 อำเภอนี้เป็นดินร่วนปนทราย เหมาะการเจริญเติบโตของส้มโอทั้งสองพันธุ์ และดินที่ปลูกเป็นดินเลนท้องนามาก่อน เมื่อขุดทำเป็นสวนแบบยกร่องมีคูน้ำล้อมรอบ ดินที่ขุดขึ้นมายังมีธาตุอาหารอยู่มาก จึงทำให้ส้มรสอร่อย โดยส้มโอที่แก่จัดสามารถตัดขายรุ่นแรกประมาณเดือนสิงหาคม พอปลายเดือน ตุลาคม ก็เริ่มจะหมดสวนแล้ว แต่อาจมีหลงสวนลูกแก่ไปจนถึงเดือน พฤศจิกายน ที่สำคัญในช่วงที่น้ำทะเลหนุน น้ำในแม่น้ำท่าจีนที่ไหลผ่านพ้นที่นี้จะกลายเป็นน้ำกร่อย เป็นปัจจัยหนึ่งช่วยให้ส้มโอมีรสชาตหวานอร่อย

ดังนั้นส้มโอนครปฐมที่ปลูกในอำเภอสามพราน อำเภอนครชัยศรี จึงเป็นที่ต้องการของตลาดทั่วไป นับเป็นพืชเศรษฐกิจ ที่สร้างรายได้ให้กับเกษตรกร และมีขายอยู่ทั่วไปทั้งจังหวัด  แต่ว่าสวนในนครปฐมเองก็เหลือน้อยเต็มที เนื่องจากปัจจุบันเกษตรกรหันไปปลูกพืชชนิดอื่นที่ให้ผลเร็ว หรือใช้ที่ดินจัดสรรเป็นที่อยู่อาศัยมากขึ้น ทำให้พื้นที่ปลูกส้มโอลดลงจำนวนมาก ดังนั้นจึงมีผู้นำส้มโอจากถิ่นอื่นๆ มาขายด้วย ซึ่งเลือกยากเพราะ ส้มโอมีลักษณะที่คล้ายกัน จะได้ส้มโอนครชัยศรีแท้ๆ จึงต้องขึ้นอยู่กับความซื่อสัตย์ของผู้ค้าด้วย โดยทั่วไปการเลือกซื้อส้มโอ ควรเลือกที่มี ผิวเหลืองจัด ผิวเต่ง ตาน้ำมันถ่างใหญ่ ก้นนิ่มแม้จะอยู่กับต้น แต่ถ้าตัดหลายวันก้นก็นิ่มได้ แต่ผิวจะไม่เต่ง

“ส้มโอ” ผลไม้ลูกโตสีเขียวเชื่อว่าใครหลายๆ คนคงชื่นชอบในรสชาติความหวานแบบอมเปรี้ยวนิดๆ ของเจ้าผลไม้ชนิดนี้ดี “ส้มโอ” นอกจากจะกินอร่อยแล้วยังเป็นผลไม้ที่อุดมไปด้วยวิตามินซี แคลเซียมและฟอสฟอรัสมีสรรพคุณ

การแก้อาการเมาค้าง ส่วนใครที่กินส้มโอตบท้ายหลังจากการชนแก้วก็จะช่วยให้สร่างเมาได้เร็วขึ้น

กิน “ส้มโอ” ช่วยบรรเทาอาการไอเสมหะ

สำหรับสตรีมีครรภ์ที่เบื่ออาหารถ้าได้กินส้มโอที่นำไปปรุงเป็นอาหาร ไม่ว่าจะในรูปแบบยำส้มโอส้มโอลอยแก้ว ส้มโอแก้ว หรืออื่นๆ ตามแต่จะเลือกปรุงกันก็จะช่วยให้เจริญอาหารขึ้นได้อีกเช่นกัน

นอกจากผลส้มโอที่นำมากินให้ความอร่อยและมีประโยชน์ต่อร่างกายแล้ว ใบส้มโอก็มีประโยชน์เช่นกัน เพราะในใบส้มโอมีน้ำมันหอมระเหยที่เมื่อนำเอาใบไปย่างพบอุ่นๆใบส้มโอสามารถบรรเทาอาการปวดบวมได้ ใบส้มโอ รสปร่าหอม แก้ท้องอืด แน่นเฟ้อตำพอกแก้ปวดศีรษะแก้ปวด

ข้อส่วนผิวหรือเปลือกของส้มโอนั้น ก็มีกลิ่นหอมของน้ำมันหอมระเหยที่มีฤทธิ์กระตุ้นหัวใจ ใช้สูดดมแก้เป็นลมวิงเวียนได้ดีทีเดียวและเปลือกใช้เชื่อมเป็นขนมหวาน เช่นจังหวัดเพชรบุรีทำเปลือกส้มโอเชื่อมจนเป็น สินค้าพื้นเมือง

ดอก…รสหอมร้อน ขับเสมหะ ขับลม แก้ปวดกระเพาะอาหาร

ในเมื่อส้มโอทั้งอร่อยและมีสรรพคุณมากมายตั้งแต่นอกผล-ในผลถึงเพียงนี้ เห็นทีต้องสนับสนุนเกษตรกรไทยให้ชื้อส้มโอกินกันเยอะๆแล้วล่ะ  เนื่องจากผลส้มโอมีเปลือกหนาทำให้สามารถเก็บรักษาได้นานกว่าส้มอื่นอีกด้วย

Tip 1. ประโยชน์ที่สำคัญของส้มโอคือ ละลายเสมหะ แก้ไอ แก้เมาสุรา บำรุงกระเพาะ ช่วยย่อย และแก้ปวดตำหรับยาง่ายๆมีดังนี้
– เนื้อส้มโอ 90 กรัม ข้าวหมาก 15 กรัม น้ำผึ้ง 30 กรัม ตุ๋นรับประทานวันละครั้ง หากอาหารไม่ย่อย ท้องอืดท้องเฟ้อ ใช้เนื้อส้มโอ 60 กรัม รับประทานให้หมด วันละ 3 ครั้ง

2. การปอกเปลือกส้มโอที่พบเห็นกันอยู่โดยทั่วไป มักจะใช้มีดกรีดผลจากขั้วผลลงมา 5-6 รอย แล้วจึงลอกเอา เปลือกออก โดยใช้นิ้วมือสอดไประหว่างเปลือกและกลีบผลวิธีนี้จะทำให้ต่อมน้ำมันที่เปลือก แตกเลอะมือ เมื่อลอกเอาเนื้อออก บางส่วนของเนื้อจะติดกับน้ำมันของเปลือกที่ติดมืออยู่ ทำให้มีกลิ่น เหม็นและเสียรสชาติไป

จึงขอแนะนำวิธีการ ปอกเปลือกส้มโอให้ได้เนื้อที่มีคุณภาพดี ดังนี้

– ใช้มีดปอกส่วนของเปลือกที่เป็นสีเขียวออกจนหมด

– ลอกเปลือกสีขาว ซึ่งจะทำให้ลอกออกได้ง่ายและไม่ มีกลิ่นของน้ำมันที่ผิวเปลือกติดออกมา

– เมื่อเหลือแต่เปลือกหุ้มกลีบ จึงลอกเอาเปลือกหุ้ม ออกทีละกลีบจะได้เนื้อที่เป็นกลีบสวยงามและมีรสชาติดี

3. งานวันส้มโอมณฑลนครชัยศรี จังหวัดนครปฐม ณ บริเวณวัดไร่ขิง อำเภอสามพราน จังหวัดนครปฐม

วัตถุประสงค์
เพื่อเป็นการอนุรักษ์และพัฒนาคุณภาพ ส้มโอนครปฐม ซึ่งเป็นส้มโอที่มีรสหวานอร่อย มีชื่อเสียงเป็นที่รู้จักของผู้บริโภคและตลาดต่างประเทศมานาน กิจกรรมในงานมีการจำหน่ายส้มโอพันธุ์ทองดี และขาวน้ำผึ้ง เป็นพันธุ์เฉพาะของมณฑลนครชัยศรี การแสดงสินค้าคุณภาพจากโรงงานมาตรฐาน สินค้าพื้นเมืองที่ทรงคุณค่า หัตถกรรมพื้นบ้าน ของฝาก ของที่ระลึก ยำส้มโอ เค็กส้มโอ นำส้มโอ ไอศกรีมส้มดอ และอาหารนานาชนิดที่คิดสร้างสรรค์จากส้มโอ

เนื่องจากจังหวัดนครปฐมเป็นจังหวัดที่มีศักยภาพสูง ทั้งในด้านการเกษตร ด้านอุตสาหกรรม ด้านการท่องเที่ยว และด้านอาหารซึ่งมีความอุดมสมบูรณ์ ผลผลิตของจังหวัดสามารถนำไปเลี้ยงประชากรของประเทศได้อย่างมากมาย รวมทั้งยังมีผลิตภัณฑ์ที่เป็นสินค้าส่งออกไปสู่ตลาดโลกอีกหลายชนิด นอกจากนี้ ปัจจุบันภาครัฐได้มอบให้ท้องถิ่นมีบทบาทในการพัฒนาด้านต่าง ๆ ของจังหวัดมากขึ้น เริ่มแต่ประชาชน อบต. และเทศบาล เป็นต้น

โดยภาครัฐจะคอยเป็นผู้ให้การสนับสนุนและช่วยแก้ไขปัญหาอุปสรรคต่าง ๆ ซึ่งประชาชนแต่ละท้องถิ่นจะต้องร่วมกันคิดร่วมกันทำ อันจะทำให้เกิดการพัฒนาที่ยั่งยืน และข้อสำคัญผู้ผลิต ผู้จำหน่าย ผู้บริหาร จะต้องมีความซื่อสัตย์สุจริต รักษาคุณภาพของสินค้าและบริการ ให้เกิดความเชื่อมั่นแก่ผู้มารับบริการ อำเภอสามพรานมีภูมิประเทศตั้งอยู่ริมแม่น้ำ พื้นที่ใกล้เคียงเป็นที่ราบลุ่ม มีน้ำอุดมสมบูรณ์ ชาวบ้านทำอาชีพการเกษตรส่วนใหญ่ โดยมีการปลูกส้มโอขึ้นในพื้นที่บริเวณโดยรอบในจังหวัดนครปฐม โดยเฉพาะส้มโอนครชัยศรี ที่ปลูกในอำเภอสามพราน อำเภอนครชัยศรี มีรสหวานอร่อย เป็นที่ต้องการของตลาดทั่วไป นับเป็นพืชเศรษฐกิจที่สร้างรายได้ให้กับเกษตรกร แต่เนื่องจากปัจจุบันเกษตรกรหันไปปลูกพืชชนิดอื่นที่ให้ผลเร็ว หรือใช้ที่ดินจัดสรรเป็นที่อยู่อาศัยมากขึ้น ทำให้พื้นที่ปลูกส้มโอลดลงจำนวนมาก ฝ่ายผู้เกี่ยวข้องทั้งภาครัฐและเอกชนจึงเห็นควรให้มีการจัดงานวันส้มโอขึ้น เพื่อเป็นการกระตุ้นส่งเสริมให้เกษตรกรได้หันมาปลูกส้มโอ และมีการพัฒนาพันธุ์ให้ได้มาตรฐาน เป็นที่ต้องการของตลาดต่างประเทศ รวมทั้งเพื่อประชาสัมพันธ์ชื่อเสียงส้มโอนครชัยศรี ให้เป็นที่รู้จักและบริโภคของประชาชนทั่วไป ตลอดจนเป็นสินค้าส่งออกมากยิ่งขึ้น

แหล่งอ้างอิง

http://th.wikipedia.org/wiki/คำขวัญประจำจังหวัด

http://th.wikipedia.org/wiki/ส้มโอ

https://www.gotoknow.org/posts/135961

http://www.edtguide.com/dontmiss/activity_detail.php?id=2696

เอกพงศ์ ศรทอง. นครปฐม. สารคดี. ปีที่ 25, ฉบับที่ 298 (ธ.ค. 2552) : หน้า 187-193 ; ภาพประกอบสี.

ข้อมูลเรื่องส้มโอที่มีบริการในศูนย์ข้อมูลภาคตะวันตก

เต้ย กับ แบงค์ ณ นครปฐม. [videorecording] / บริษัท อสมท จำกัด (มหาชน) ร่วมกับ บริษัท ทีวีบูรพา และ บริษัท บ้านบันดาลใจ ; ดวงธิดา นครสันติภาพ (แวนด้า), สมศักดิ์ สมจิตร (รุทธ์), ผู้ดำเนินรายการ ; สุจิตรา นาคะศิริกุล …[และคนอื่นๆ],ข้อมูล. กรุงเทพฯ : บริษัท บ้านบันดาลใจ, 2551

วนิดา สิทธิรณฤทธิ์. โภชนาการกับอาหารในท้องถิ่นจังหวัดนครปฐม. นครปฐม : ภาควิชาพื้นฐานทางการศึกษา คณะศึกษาศาสตร์ มหาวิทยาศิลปากร, 2529.

วิเศษ อัครวิทยากุล. การปลูกส้มโอ. กรุงเทพฯ : โครงการหนังสือเกษตรชุมชน มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, [2531?].

สร้างฝันวันส้มโอหวาน / สุวรรณา ทรัพยาคม…[และคนอื่นๆ]. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ์พิทักษ์อักษร, 253-?.

มหาวิทยาลัยศิลปากร. คณะศึกษาศาสตร์. อาหาร ผลไม้ อุดมด้วยโภชนาการ. นครปฐม : ม.ป.พ., 2530.

พาณิชย์ ยศปัญญา. ส้มโอ : ไม้ผล. กรุงเทพฯ : มติชน, 2545.

แฟ้มข้อมูลกฤตภาคเรื่องส้มโอ

หากสนใจต้องการใช้ข้อมูลติดต่องานศูนย์ข้อมูลภาคตะวันตก ชั้น 2 อาคารม.ล.ปิ่นฯ หอสมุดพระราชวงัสนามจันทร์ สำนักหอสมุดกลาง มหาวิทยาลัยศิลปากร นครปฐม โทร.21320